Η κόκκινη φλόγα του Τζoν Ντέσμοντ Μπερνάλ

“ (...) Η συνεισφορά του μαρξισμού στην ανάπτυξη της επιστήμης είναι εξίσου θεωρητική και πρακτική. Κατεβάζει την επιστήμη από την ιδεατή της θέση της απόλυτης αφαίρεσης και την παρουσιάζει σαν ένα μέρος, ένα πολύ σημαντικό μέρος της οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης. Η επανάσταση στην ιστορία της επιστήμης σαν αποτέλεσμα της μαρξιστικής ανάλυσης (...) είναι από τα πρώτα αποτελέσματα αυτής της νέας αντιμετώπισης. Αλλά για τον μαρξισμό η κατανόηση είναι αδιαχώριστη από την πράξη, και η αναγνώριση της κοινωνικής θέσης της επιστήμης σε μια σοσιαλιστική χώρα, όπως στην Ε.Σ.Σ.Δ., οδηγεί κατευθείαν στην οργανική σύνδεση της επιστημονικής έρευνας με την ανάπτυξη της κοινωνικοποιημένης βιομηχανίας και του ανθρώπινου πολιτισμού. Η οργάνωση της επιστήμης στις καπιταλιστικές χώρες έχει βαθμιαία υποτάξει τον εαυτό της στην υπηρεσία των μεγάλων εταιριών, αλλά επειδή η επιστημονική διαδικασία δεν έχει κατανοηθεί ή εκτιμηθεί σωστά, η προσφορά της είναι φτωχή, ή απίστευτα δαπανηρή. Σε κάθε περίπτωση, η παραγωγή με σκοπό το κέρδος δεν μπορεί ποτέ να αναπτύξει την πλήρη δυναμική της επιστήμης, εκτός και αν πρόκειται για καταστρεπτικούς σκοπούς. Η μαρξιστική αντίληψη για την επιστήμη την τοποθετεί - στην πράξη - στην υπηρεσία της κοινότητας και την ίδια στιγμή καθιστά την ίδια την επιστήμη μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας στο σύνολο της, και όχι αυτής μιας τεχνητά διαχωρισμένης μειοψηφίας.”¹

Ο Τζον Ντέσμοντ Μπερνάλ (1901 – 1971), ένας από τους διασημότερους μαρξιστές επιστήμονες και διανοητές του 20ου αι. γεννήθηκε στο Βόρειο Tiperrary, στην Ιρλανδία. Ο πατέρας του ήταν ένας αγρότης Ιταλικής και Σεφαραδίτικης (ισπανο-πορτογαλλικής) καταγωγής και η μητέρα του μια Aμερικανίδα δημοσιογράφος. Αφού σπούδασε μαθηματικά και φυσική με υποτροφία στο Emmanuel College του Πανεπιστημίου του Καίιμπριτζ (όπου και απέκτησε το παρατσούκλι “Σοφός” λόγω της πλατιάς του μόρφωσης) δούλεψε σαν ερευνητής στο εργαστήριο Davy-Faraday του Βασιλικού Ινστιτούτου στο Λονδίνο και αργότερα στο εργαστήριο Cavendish του Καίιμπριτζ, διευθυντής του οποίου την εποχή εκείνη ήταν ο Έρνεστ Ράδερφορντ. Οι σχέσεις μεταξύ τους δεν υπήρξαν καλές (ενδεχομένως και λόγω της δεξιάς πολιτικής τοποθέτησης του Ράδερφορντ), πράγμα που οδήγησε στην ελλειπή αναγνώριση της δουλειάς του Μπερνάλ στο εργαστήριο. Σαν καθηγητής δίδαξε στο Καίιμπριτζ και στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Οι φοιτητές και οι συνεργάτες του διακρίθηκαν στα αντικείμενα τους, σε βαθμό που ένας από αυτούς , ο Τζον Κέντριου έγραφε στον Μπερνάλ το 1962 “ Μόνο φέτος, είσαι ο πατέρας πέντε βραβείων Νόμπελ”. Αργότερα θα ακολουθούσαν και άλλα.

Τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του κινήθηκαν σε ένα μεγάλο πλήθος θεμάτων, μεταξύ των οποίων η κρυσταλλογραφία με ακτίνες Χ, οι ανακαλύψεις του στην οποία επεκτάθηκαν και στην βιοχημεία, σε βαθμό να θεωρείται ο πατέρας της μικροβιολογίας, η βιολογία, η τεχνολογία και η βιομηχανία, η ιστορία και κοινωνιολογία της επιστήμης και η σύνδεση του μαρξισμού με την επιστημονική μέθοδο. Πέρα από το έργο του στην κρυσταλλογραφία, σημαντικά έργα είναι “Η κοινωνική λειτουργία της επιστήμης” (1934), “ Η ελευθερία της αναγκαιότητας” (1949), “ Η καταγωγή της ζωής” (1967), ενώ κλασσικό θεωρείται το τετράτομο “Η επιστήμη στην ιστορία” (1954), στο οποίο γίνεται μια μνημειώδης προσπάθεια να συνδεθεί η επιστήμη με τις κατά καιρούς κοινωνίες στις οποίες αναπτύχθηκε, παρακάμπτοντας την αντιδιαλεκτική ιστοριογραφική προσέγγιση που θέλει την επιστήμη να αναπτύσσεται εσωτερικά και αυτόνομα από το κοινωνικό γίγνεσθαι.

Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ο Τζον Μπερνάλ δούλεψε για τις συμμαχικές δυνάμεις μελετώντας τη φυσική των εκρήξεων (στην οποία παρέδωσε σημαντικό πρωτότυπο έργο), όπως και την κοινωνιολογία τους – τα συμπεράσματα του για την αναποτελεσματικότητα των βομβαρδισμών κατοικημένων περιοχών ως προς την κάμψη του ηθικού των κατοίκων, τα οποία απογύμνωναν από οποιαδήποτε δικαιολόγηση τους θηριώδεις βομβαρδισμούς αμάχων, χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από την κυβέρνηση του Τσώρτσιλ προκειμένου να δικαιολογηθούν οι βομβαρδισμοί αυτοί. Ο σερ Τζον Άντερσον, Υπουργός Πολιτικής Άμυνας διέκρινε τις ικανότητες του Μπερνάλ και τον προσέλαβε σαν σύμβουλο. Ο Μπερνάλ ανταποκρίθηκε παίζοντας ένα σημαντικό ρόλο στον σχεδιασμό της απόβασης τη Νορμανδία και στην εφεύρεση των κινητών λιμανιών Μούλμπερυ, χάρη στα οποία έγινε δυνατός ο ελλιμενισμός μεγάλων πλοίων σε ακτές. Στην αντίδραση για την επιλογή του Μπερνάλ ο Άντερσον απάντησε “Ακόμη και αν είναι κόκκινος σαν τις φλόγες της κόλασης, φέρτε τον”.

Η πολιτική δράση του Τζον Μπερνάλ ήταν πλούσια. Μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας από το 1923, πρόεδρος της αντιπολεμικής ομάδας επιστημόνων του Καίμπριτζ και αργότερα πρόεδρος του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης ακολούθησε τις τύχες των πολιτικών αλλαγών στην ΕΣΣΔ. Η υποστήριξη που παρείχε στις θεωρίες του Λυσένκο, επίσημου βιολόγου της σοβιετικής γραφειοκρατίας εκείνη την εποχή, η υποστήριξη στην επέμβαση την Ουγγαρία και ένα άρθρο για την επιστημονική επάρκεια του Στάλιν αποτέλεσαν αφορμές για την κριτική των αστών επιστημόνων προς τον Μπερνάλ, συνδέοντας το άρθρο για το Στάλιν με την απονομή στον Μπερνάλ του βραβείου Λένιν το 1953. Σε κάθε περίπτωση ο Τζον Μπερνάλ υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους του μαρξισμού στη Μεγάλη Βρεττανία του 20ου αιώνα, πρωτεργάτης του σκληρού πυρήνα του αγγλικού μαρξισμού (με τους Χάλνταιην, Νήντχαμ και Χόγκμπεν), είχε στενές σχέσεις με αρκετά μέλη του παράνομου μηχανισμού του Κ.Κ.Μ.Β. (ιδίως από την ομάδα του Κιμ Φίλμπυ) και παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του ένας υπερασπιστής της μαρξιστικής θεωρίας και του κομμουνιστικού κινήματος, πράγμα που δεν του συγχώρησαν ποτέ οι αστοί συνάδελφοι του (χαρακτηριστικά στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι παρέμεινε πεισματικά πιστός στις ιδέες του εις βάρος της επιστημονικής του εγκυρότητας).

Η πορεία του σημαντικού επιστημονικού έργου του Τζον Μπερνάλ ήταν ανάλογη. Η αστική επιστήμη του αναγνωρίζει την “ουδέτερη” πρόοδο στην κρυσταλλογραφία ακτίνων Χ, αλλά όχι τις πολύ σημαντικές ιστορικές και κοινωνιολογικές του θέσεις, ενώ οι αντίστοιχες επιστημολογικές του αντιμετωπίζονται με ελαφρύ μειδίαμα, επιφορτίζοντας τους μαρξιστές επιστήμονες με το καθήκον της προβολής του έργου αυτού του πολύ σημαντικού μαχητή της επιστήμης και της κοινωνικής απελευθέρωσης.