2. Οι περιπέτειες της ιδεολογίας

Η θεωρία εμπλέκεται στην πάλη των τάξεων καθοριστικά στην εποχή της επαναστατικής ανατροπής της εκμεταλλευτικής κοινωνίας. Ο μαρξισμός - λενινισμός, η επαναστατική θεωρία, μόνο στο βαθμό που γίνεται κτήμα των πιο πρωτοπόρων εργατών και καθοδήγηση για δράση επιβεβαιώνεται. Είναι η θεωρία που προορίζεται για την ιδεολογική και πολιτική ενίσχυση του προλεταριάτου στην ταξική πάλη, προορίζεται να γίνει υλική δύναμη, επαναστατικό κίνημα.

Πώς αντιμετώπιζε η Αριστερά την επαναστατική θεωρία όλα αυτά τα χρόνια; Θα μπορούσαμε να απαντήσουμε πολύ παραστατικά: σαν εικόνισμα. Η "καταγγελία" αυτή έγινε από τους "ανανεωτικούς" το '91, όταν αποκαλούσαν εικονολάτρες τους "παραδοσιακούς", γιατί ενδιαφέρονταν για τη διατήρηση των εικονισμάτων του μαρξισμού - λενινισμού, αντί να τρέξουν προς το λαμπρό μέλλον του σοσιαλδημοκρατισμού! Θα ήταν όμως εύστοχη παρατήρηση πως αντιμετώπιζαν τη θεωρία σαν εικόνισμα, όχι μόνο οι "παραδοσιακοί", αλλά και οι "ανανεωτικοί" καθώς κι όλα τα κόμματα του αναθεωρητισμού.

Άσχετα με το αν παρουσιάζονταν ως εικονολάτρες ή εικονοκλάστες, όλοι αντιμετώπιζαν τη θεωρία ως ένα άψυχο εικόνισμα, ως νεκρό γράμμα! Οι "πιστοί" λιβάνιζαν το μαρξισμό - λενινισμό με συχνές αναφορές σ' αυτόν κι επιλέγοντας τσιτάτα για τις ομιλίες από τα γραπτά των κλασσικών. Οι αναθεωρητές χωρίς καμιά επιστημονική προσπάθεια κατατρόπωναν τα "αναχρονιστικά" δόγματα, με δόγματα άλλα, νέα, αναμασούσαν πανάρχαιους αστικούς μύθους σε σύγχρονες παραλλαγές.

Αλλά στη χώρα μας ο αναθεωρητισμός δεν υπήρξε σοβαρό θεωρητικό ή πολιτικό ρεύμα. Υπήρξαν μόνο πολιτικάντες, ανοιχτοί φορείς της αστικής ιδεολογίας, που δανείζονταν ανάλογα με την περίσταση επιχειρήματα από τον ευρωκομμουνισμό, την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία ή την περεστρόικα - προσφάτως. Η πραγματική, η επί της ουσίας αναθεώρηση του μαρξισμού γινόταν κάτω από τη σημαία του, γινόταν με τη διαστρέβλωση των ιδεών από τους υποτιθέμενους υποστηριχτές του.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας μεταχείρισης της θεωρίας είδαμε ήδη ότι ήταν το πρόγραμμα του '78 και το ζήτημα της στρατηγικής. Στο όνομα του λενινισμού υιοθετήθηκε ένα πρόγραμμα που ήταν δημιούργημα μηχανιστικής, αντιλενινιστικής σκέψης και σύντομα απέκτησε μουσειακή αξία. Ο μαρξισμός - λενινισμός αντί για καθοδήγηση της δράσης χρησίμευε για επίφαση επαναστατικότητας, ενώ η ιδεολογικοπολιτική γραμμή του κόμματος ήταν σε σοσιαλρεφορμιστική κατεύθυνση. Δεχόμαστε το μαρξισμό αρκεί να μην τον εφαρμόζουμε, αυτό ήταν το κοινό σημείο "ανανεωτικών" και "παραδοσιακών" στελεχών πριν το '91.

Με τέτοια αντιμετώπιση της θεωρίας είναι λογικό επακόλουθο η μηδενική ανάπτυξη θεωρητικών επεξεργασιών. Το κόμμα ανέπτυξε φυσικά όλες τις οργανωτικές δομές με τις οποίες ένα επαναστατικό κόμμα κάνει θεωρητική, ιδεολογική δουλειά - ιδεολογική επιτροπή, ιδεολογικά στελέχη, κομματικές σχολές κτλ. Αποδείχτηκε όμως ακόμα μια φορά ότι κανένα οργανωτικό μέτρο δεν αλλάζει από μόνο του την ιδεολογικοπολιτική φυσιογνωμία του κόμματος. Αυτές οι οργανωτικές δομές εδραίωσαν τον ιδεολογικό εφησυχασμό και τη θεωρητική ανεπάρκεια, αφού η ιδεολογία έγινε θέμα ειδικών, αποκομμένων από την καθημερινή δράση του κόμματος.

Τα όργανα της πολιτικής καθοδήγησης "απαλλάσσονται" από το καθήκον της θεωρητικής δουλειάς και ενίσχυσης του κόμματος, είναι υπεύθυνα μόνο για την τακτική. Κανείς δεν θεωρούσε ότι κριτήριο ανάδειξης των στελεχών στα καθοδηγητικά όργανα πρέπει να είναι η θεωρητική κατάρτηση, κανείς δεν θεωρούσε την ΚΕ κέντρο της θεωρητικής δουλειάς του κόμματος. Σε ακραία αντίθεση από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, όταν η θεωρητική κατάρτηση ήταν βασική προϋπόθεση για την ανάδειξη των στελεχών στα καθοδηγητικά όργανα.

Η μόνη χρησιμότητα της θεωρίας είναι η απολογητική της κυρίαρχης ιδεολογικοπολιτικής γραμμής απέναντι στις επαναστατικές διαθέσεις των ανήσυχων συνειδήσεων. Η απολογητική αυτή συνεπάγεται τη ραφιναρισμένη διαστρέβλωση του μαρξισμού. Αλλά για την απολογητική αξιοποιήθηκαν δυστυχώς και πολλά αξιόλογα στελέχη του ΚΚΕ που στόχο είχαν να ενισχύσουν ιδεολογικά το εργατικό κίνημα, αλλά δεν αντιλαμβάνονταν ότι αυτό δεν ήταν κατορθωτό με αριστερές επεξεργασίες, παρά μόνο με "εφ' όλης της ύλης" αντιπαράθεση με τον οπορτουνισμό. Το ίδιο ισχύει και για αγωνιστές που βρέθηκαν στα καθοδηγητικά όργανα κι ερμήνευαν από τα αριστερά την πολιτική του κόμματος και στην ουσία συγκάλυπταν έτσι το σοσιαλρεφορμισμό κι άφηναν ανενόχλητη την αστική επιρροή να δυναμώνει μέσα στο κόμμα.

Η διάσταση μεταξύ θεωρίας και πολιτικής, ο υποβιβασμός της θεωρίας σε απολογητική της πολιτικής δεν είναι παρά ένα μόνο φαινόμενο της αποϊδεολογικοποίησης που χαρακτήρισε όλη την περίοδο κρίσης του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος. Αυτή η κατάσταση, που ισοδυναμεί με παραίτηση από την επανάσταση, συνοψίζει όλη την ουσία της κρίσης. Οι αιτίες της όμως δεν μπορεί να ανιχνευτούν στα όρια του εργατικού κινήματος της χώρας.

Το κόμμα απομακρύνθηκε από το μαρξισμό, ο "μαρξισμός" του ήταν αποστεωμένος και διαστρεβλωμένος. Γι' αυτό εύκολα αναπτύχθηκε σ' αυτό ο αναθεωρητισμός, σοσιαλδημοκρατικής (ΣΥΝ) αλλά και αριστερής κατεύθυνσης (ΝΑΡ). Αλλά το κυριότερο ήταν ότι το ταξικό ρεύμα μέσα στο κόμμα, που βρισκόταν κυρίως στη βάση, αποδείχτηκε ιστορικά ανεπαρκές, πράγμα που δεν επέτρεψε τη δημιουργία ενός επαναστατικού πόλου. Και η οποιαδήποτε έκφραση αυτού του ρεύματος στα καθοδηγητικά όργανα αντανακλούσε αυτή την ανεπάρκεια και στο θεωρητικό επίπεδο. Έτσι μετά το '89 χάθηκε μια ιστορική ευκαιρία να ξεχωρίσει η επανάσταση από τη μεταρρύθμιση μπροστά στην εργατική τάξη.

3. Η δημοκρατία στην υπηρεσία του συγκεντρωτισμού

Την περίοδο '89 - '91 οι κρίσεις στο ΚΚΕ έφεραν στο προσκήνιο τη συζήτηση για τις αρχές λειτουργίας του κόμματος. Η συζήτηση είχε αρχίσει νωρίτερα, όταν η περεστρόικα στρεφόταν "ενάντια στη γραφειοκρατία" στο ΚΚΣΕ και τον κρατικό μηχανισμό της ΕΣΣΔ. Στη χώρα μας ένα κεντρικό θέμα των αντιπαραθέσεων ήταν ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός και η "κομματική γραφειοκρατία".

Κριτική στο δημοκρατικό συγκεντρωτισμό γινόταν από την πλευρά της μικροαστικής διανόησης. Στη βάση της κριτικής αυτής βρίσκεται η απέχθεια για το συγκεντρωτισμό, αφού θεωρείται συνώνυμο της γραφειοκρατίας και της αυθαιρεσίας της ηγεσίας. Το ριζοσπαστικό τμήμα της μικροαστικής διανόησης, που συσπειρώθηκε μετά στο ΝΑΡ, ολοκλήρωσε την αντίληψή του για το "επαναστατικό κόμμα" της αρεσκείας του. Βλέπει το συγκεντρωτισμό ως ασυμβίβαστο με τη δημοκρατία και αναζητά νέους όρους, πιο χαλαρούς, για την εξασφάλιση κοινής δράσης. Όμως στο ΝΑΡ δεν μιλούν για το λενινιστικό κόμμα, που εκφράζει το συνολικό συμφέρον της εργατικής τάξης, αλλά για κόμμα που δεν έχει άλλο ρόλο απ' αυτόν της "αναγκαίας αφετηρίας" για τη δημιουργία του "Αριστερού Μετώπου" και είναι "η αναγκαία διαλεκτική πλευρά του ευρύτερου αυτοτελούς φορέα της επαναστατικής πολιτικής".¹ Τέτοιο κόμμα δεν έχει φυσικά ανάγκη από το δημοκρατικό συγκεντρωτισμό. Πρόκειται για επανέκδοση της αναρχο - αυθόρμητης αντίληψης για την ταξική πάλη, που εκφράζει τη μικροαστική διαμαρτυρία και την ουτοπική κριτική κοινωνικών στρωμάτων που δεν μπορούν να διεκδικήσουν αυτοτελώς την πολιτική εξουσία. Καμιά σχέση δεν μπορεί να έχει με τη σύγχρονη αναζήτηση για το επαναστατικό κόμμα του προλεταριάτου.

Η κριτική στο δημοκρατικό συγκεντρωτισμό από την πλευρά της αστικής αντίληψης εκφράστηκε από τους σοσιαλδημοκράτες που διαφήμιζαν τη δική τους νέα Αριστερά, το ΣΥΝ! Κι αυτοί απεχθάνονται το συγκεντρωτισμό και μιλούν για την αναγκαία πολυχρωμία, πολυτασικότητα κτλ. Η πολυχρωμία τους ξεπερνά στην πράξη και τη δημοκρατία, συνίσταται στο να λέει ο καθένας ό,τι θέλει και να ισχύει τελικά η απόφαση της ηγεσίας. Υπάρχει στο ΣΥΝ - αλλά και σε κάθε αστικό κόμμα - όπου βάση ενότητας είναι η πλήρης αποδοχή της "αναγκαιότητας" του καπιταλισμού και η πάλη για μικρομεταρρυθμίσεις ως μόνης "ρεαλιστικής πολιτικής".

Όλες οι κριτικές αυτού του είδους θεωρούν το συγκεντρωτισμό αιτία της γραφειοκρατικοποίησης, αφού έδινε στην ηγεσία τη δυνατότητα να παγιώνεται, να περνάει τη γραμμή της, να ελέγχει ασφυκτικά την οργάνωση και γενικά να αυθαιρετεί. Μιλούν φυσικά για τον τρόπο λειτουργίας των γραφειοκρατικοποιημένων ΚΚ, που απέχει κατά πολύ από τη λενινιστική αντίληψη για το κόμμα και τις αρχές λειτουργίας του. Μιλούν για το "δημοκρατικό συγκεντρωτισμό" που υπερασπίζεται σθεναρά η σημερινή ηγεσία του ΚΚΕ.

Η σύνθεση των κατώτερων οργάνων με πρόταση των ανώτερων, η εξασφάλιση των συσχετισμών στα συνέδρια, οι καθοδηγητικές αντί των εκτελεστικών αρμοδιότητες του ΠΓ, οι καθαιρέσεις μελών της ΚΕ από την ίδια την ΚΕ, η απαγόρευση ενημέρωσης του κόμματος για τις διαφωνίες σε ανώτερα όργανα, είναι μερικές βασικές μόνο από τις κατ' εξακολούθηση παραβιάσεις των αρχών λειτουργίας που συνιστούν το δημοκρατικό συγκεντρωτισμό.² Οι δημοκρατικές αρχές συνεχώς παραβιάζονταν στο ΚΚΕ. Αυτό που δεν μπορεί κανείς να υποστηρίξει είναι ότι ο συγκεντρωτισμός γεννά οπωσδήποτε τη γραφειοκρατία και ότι η πολυτασικότητα, πολυφωνία προστατεύουν από τη γραφειοκρατία.

Δεν μπορούμε να χρεώνουμε στο δημοκρατικό συγκεντρωτισμό τις συνέπειες της ιδεολογικοπολιτικής φυσιογνωμίας του ΚΚΕ στη συγκρότησή του και τη λειτουργία του, συνέπειες που αφορούν ολόκληρο το κόμμα κι όχι μόνο την ηγεσία του. Το οργανωτικό ζήτημα είναι αδιαχώριστο με το ζήτημα της πολιτικής. Κι ενώ κάποιοι καταδικάζουν το συγκεντρωτισμό ως συνώνυμο της γραφειοκρατίας, δεν κατανοούν το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι και οι δημοκρατικές διαδικασίες στο ΚΚΕ εξυπηρέτησαν τη γραφειοκρατικοποίηση. Μόνο εάν εξετάζουμε το οργανωτικό ζήτημα στα πλαίσια του ιδεολογικοπολιτικού χαρακτήρα του κόμματος γίνεται κατανοητό.

Η πολιτική του κόμματος ήταν ο μεταρρυθμισμός. Κυρίαρχες μέσα σ' αυτό ήταν ιδεολογικές κατευθύνσεις αστικής επιρροής κι όχι ο επιστημονικός σοσιαλισμός. Σ' ένα τέτοιο, μεταρρυθμιστικό κόμμα, "για τη διεξαγωγή της πάλης δεν χρειάζεται καμιά προσπάθεια να συγκεντροποιηθεί η δράση του κόμματος για να επανεπιδράσει με τη μορφή των αποφάσεων για υλοποίηση στην πρακτική δράση, γιατί η μεταρρυθμιστική δράση μπορεί να οδηγηθεί λίγο - πολύ αυθόρμητα στη βάση της αστικής ιδεολογίας που γεννιέται αυθόρμητα".³

Ο οπορτουνισμός δεν χρειάζεται το συγκεντρωτισμό ούτε για να επιβληθεί στο κόμμα, όταν κυριαρχεί ιδεολογικά. Η δημοκρατία είναι αρκετή για την εξάπλωσή του. Η ίδια η αστική ιδεολογία και πολιτική γεννούν τη γραφειοκρατία μέσα στο κόμμα, δημιουργούν στελέχη με στηρίγματα στον Τύπο και το αστικό κομματικό σύστημα, φατρίες και εσωκομματικό παραγοντισμό. Η γραφειοκρατία είναι απλώς το πιο φανερό σημείο της ιδεολογικής διάβρωσης. Από εκεί και μετά κι ο συγκεντρωτισμός είναι χρήσιμος στην υπηρεσία της γραφειοκρατίας ενάντια στην επαναστατική κριτική. Οι δημοκρατικές διαδικασίες απλώς νομιμοποιούν το γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό να στρέφεται ενάντια στην επαναστατική κατεύθυνση μέσα στο κόμμα.⁴

Αυτό λοιπόν που συνέβει στο ΚΚΕ ήταν πως η διαστρέβλωση του μαρξισμού - λενινισμού αλληλοσυμπληρώθηκε με τη διαστρέβλωση του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Η δημοκρατία λειτουργούσε στην υπηρεσία του συγκεντρωτισμού και συνεπώς δημοκρατία και συγκεντρωτισμός στο κόμμα εξυπηρετούσαν από κοινού την αναπαραγωγή του οπορτουνισμού και την ιδεολογική διάβρωση. Ποια σχέση έχουν τέτοια δημοκρατία και τέτοιος συγκεντρωτισμός με το δημοκρατικό συγκεντρωτισμό;

Το κόμμα του Λένιν είναι το κόμμα του προετοιμάζει την επανάσταση, προετοιμάζει δηλαδή το προλεταριάτο για την επαναστατική κατάσταση και μέσω αυτής της δράσης επιταχύνει και την ωρίμανση των συνθηκών για την εκδήλωσή της. Έχει επαναστατικό πρόγραμμα, που συμπυκνώνει την επιστημονική ανάλυση της κοινωνικοοικονομική κατάστασης και των άμεσων στρατηγικών καθηκόντων του προλεταριάτου. Το σύνολο της δράσης του καθοδηγείται από τον επιστημονικό σοσιαλισμό. Εκπροσωπεί στην πράξη τα συμφέροντα της εργατικής τάξης, χωρίς να ξεχνά "ούτε στιγμή τον τελικό σκοπό", γιατί πρέπει να είναι πάντα ένα βήμα μπροστά από το υπόλοιπο προλεταριάτο και ταυτόχρονα μέσα στη σημερινή πάλη του προλεταριάτου. Είναι η οργάνωση των πιο συνειδητών στοιχείων της εργατικής τάξης και για να δράσει αποτελεσματικά πρέπει να λειτουργεί με δημοκρατικό συγκεντρωτισμό, που σημαίνει την πιο συνειδητή πειθαρχία, τη μέγιστη ευελιξία κι ετοιμότητα και το μέγιστο συντονισμό δράσης.

Η πιο συνειδητή πειθαρχία για την επαναστατική δράση των πιο συνειδητών εργατών, αυτός είναι ένας μη μηχανιστικός ορισμός του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Πειθαρχία που είναι στον αντίποδα του καταναγκασμού και συγκεντρωτισμός που είναι αποτέλεσμα της πιο δημοκρατικής, αποκεντρωμένης και μαζικής συζήτησης κι απόφασης, στην υπηρεσία της επαναστατικής δράσης. Η δημοκρατία δεν "εξυπηρετεί" το συγκεντρωτισμό, αλλά ο συγκεντρωτισμός είναι το προϊόν της δημοκρατίας. Όσο πιο καλά λειτουργεί η δημοκρατία, όχι μόνο τυπικά αλλά κι ως ουσιαστικός διάλογος, τόσο πιο ουσιαστικός κι αποτελεσματικός είναι ο συγκεντρωτισμός.

Δεν πρόκειται συνεπώς για ένα σύνολο αρχών που εφαρμόζεται σαν συνταγή και κατοχυρώνεται μόνο από το καταστατικό, ανεξάρτητα από την ιδεολογικοπολιτική κατεύθυνση του κόμματος, αλλά ο τρόπος λειτουργίας του επαναστατικού κόμματος της εργατικής τάξης. Η συνεπής εφαρμογή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού συμβάλλει στην πάλη του επαναστατικού κόμματος κι από τον οπορτουνισμό κι από τη γραγειοκρατικοποίηση, αλλά από μόνες τους οι αρχές λειτουργίας δεν εξασφαλίζουν την επαναστατικότητα.

Στο ΚΚΕ δεν υπήρχε δημοκρατικός αλλά γραφειοκρατικός συγκεντρωτισμός, γιατί η λειτουργία του κόμματος δεν εξυπηρετούσε επαναστατική αλλά ρεφορμιστική δράση και μάλιστα ενάντια στην επαναστατική διάθεση ενός μέρους των μελών του. Δεν δικαιούται όμως κανείς που βρέθηκε στην αριστερή εσωκομματική αντιπολίτευση να χρεώνει στο γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό τη δική του αδυναμία ολοκληρωμένης αντιπαράθεσης στην αστική επιρροή και τη ρεφορμιστική πολιτική. Καμιά αρχή λειτουργίας δεν θα έλυνε τα προβλήματα που υπήρχαν στα θεμέλια του εργατικού κινήματος, στην ιδεολογική και πολιτική του κατεύθυνση. Άλλη ήταν η αιτία της διολίσθησης του κόμματος στην ενσωμάτωση. Η επαναστατική αντίληψη βρισκόταν σε ιστορική υστέρηση, θεωρητική και πολιτική, κι αδυνατούσε να διαχωριστεί ολοκληρωμένα από τον οπορτουνισμό.

4 «Δεν υπάρχει τίποτα σε επίπεδο τακτικής ή οργάνωσης που να είναι από μόνο του καλό ή κακό. Η σχέση του ακριβώς με το σύνολο, με την τύχη της προλεταριακής επανάστασης, κάνει σωστή ή λαθεμένη μια ιδέα, ένα μέτρο κ.λπ.» - Γκ. Λούκατς, Η σκέψη του Λένιν, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σ.44